Η ιστορική Κιζίλ ή Ξύλινη Τάμπια του Μεγάλου Κάστρου- Μια εξαιρετική περιγραφή της Λιάνας Σταρίδα (φωτο)

Το εξαιρετικό κείμενο για την ιστορική συνοικία της Αγίας Τριάδας του Ηρακλείου είναι το προϊόν έρευνας της αρχαιολόγου Λιάνας Σταρίδα και περιλαμβάνεται στον δεύτερο τόμο του τρίτου έργου της “Υπήρχε μία πόλη…” που αφορά στις συνοικίες, τους δρόμους και τις πλατείες του Μεγάλου Κάστρου.

Το κείμενο αναδημοσιεύτηκε στη σελίδα ntelogo.com

Κιζίλ Τάμπια (ερυθρό πρόχωμα) ή Ξύλινη Τάμπια (Τασλή Τάμπια). Έτσι ονόμασαν οι Οθωμανοί την περιοχή ανατολικά του προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα, από το τέμενος της Κιζίλ Τάμπιας που βρισκόταν κοντά στη σημερινή κλινική Μητέρα. Η συνοικία απλωνόταν μεταξύ της παραλιακής λεωφόρου Σοφ. Βενιζέλου, της λεωφόρου Αρ/που Μακαρίου και της βόρειας πλευράς της λεωφόρου Καλοκαιρινού, η οποία άλλοτε αναφέρεται στη συνοικία της Κιζίλ Τάμπιας και άλλοτε στη συνοικία Γενί τζαμί. Στα ανατολικά έφτανε μέχρι περίπου την οδό Σαββαθιανών.

Επί ενετικής κυριαρχίας υπήρχαν στη συνοικία πολλές σημαντικές εκκλησίες και μοναστήρια που αποτελούσαν αντίστοιχες ενορίες. Ο Άγιος Ιωάννης ο Γέρακας κτίστηκε πριν από το 1280 μ. Χ. και σωζόταν ανατολικά της σημερινής πλατείας Αϊβαλιώτη μέχρι το 1995 οπότε και κατεδαφίστηκε από τον Δήμο Ηρακλείου μετά από καταγγελίες περιοίκων για τη ρύπανση που προκαλούσαν στην περιοχή τα ερείπια της εκκλησίας. Η Μονή της Παναγίας Ακρωτηριανής ήταν ένα από τα γυναικεία ορθόδοξα μοναστήρια του Χάνδακα, μετόχι της μονής Τοπλού, γνωστό ως Monasterio Greco Madonna Acrotiriani. Κατά την οθωμανική περίοδο έγινε στρατώνας των γενιτσάρων και αργότερα οθωμανικό ορφανοτροφείο. Επί Κρητικής Πολιτείας στέγασε την Εφορία Καπνού (Καπνοκοπτήριο) και αργότερα χτίστηκαν δίπλα του ο σημερινός ναός της Αγίας Τριάδας και ένα δημοτικό σχολείο. Σήμερα στεγάζει υπηρεσίες της 13ης Ε.Β.Α. Ο Άγιος Γεώργιος ο Δωριανός ή των Αρμενίων στην οδό Λήμνου στο «Μικρό Τσαρσάκι» κτίστηκε στη β΄ βυζαντινή περίοδο και κατά την οθωμανική περίοδο καθιερώθηκε οριστικά ως αρμενική εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Τα θεμέλια του Αγίου Δημητρίου του Περάτη βρέθηκαν σε ανασκαφική έρευνα που διεξήχθη από την 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων σε οικόπεδο στη συμβολή των οδών Μελισσηνών και Δαμβέργηδων. Πιθανόν, στη θέση του μοναστηριού και της εκκλησίας, που θα καταστράφηκαν κατά την τελευταία περίοδο της πολιορκίας, ύψωσαν οι Οθωμανοί το Fethiye Çamisi (το τέμενος της κατάκτησης). Το τέμενος κτίστηκε το 1672 από τον ανώτερο οικονομικό υπάλληλο Δεφτερδάρ Αχμέτ Αφέντη. Στη συνοικία υπήρχαν ακόμα οι ναοί της Παναγίας Κεράς Λουλουδιανής, του Αγίου Γεωργίου Μόσχου, του Τίμιου Σταυρού, του Αγίου Γεωργίου Δοξαρά, του Χριστού Κολώνα, του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Ιωάννη της Βαγιάς, της Παναγίας Γοργοπακούσας. Καμιά από αυτές δεν σώζεται σήμερα.

Στους βενετσιάνικους χάρτες του Χάνδακα αποτυπώνονται στην περιοχή μεγάλες εκτάσεις με περιβόλια, ιδιαίτερα στις δυτικές περιοχές προς τις εσωτερικές επιχώσεις των τειχών μεταξύ των προμαχώνων Παντοκράτορα και Αγίου Ανδρέα.

Κατά τη διάρκεια της τελευταίας φάσης της πολιορκίας του Χάνδακα, στην περιοχή του Αγίου Ανδρέα οι αμυνόμενοι κατασκεύασαν εσωτερικά χαρακώματα. Το βραχώδες έδαφος δυσκόλευε το σκάψιμο υπονόμων για ανατινάξεις χαρακωμάτων. Χρησιμοποιήθηκαν σωροί χωμάτων που συγκρατούνταν με τοιχώματα από σανίδες. Οι Οθωμανοί έκαψαν το ξύλινο αυτό τείχος και κατέλαβαν τα βενετικά χαρακώματα τοποθετώντας, για να προστατεύονται από τα βλήματα, σειρές από σακιά γεμάτα μαλλί. Από το ξύλινο οχυρό αυτό ονομάστηκε Ξύλινη Τάμπια η περιοχή από το Καπνοκοπτήριο προς τον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα.

Η στρατιωτική πύλη του Αγίου Ανδρέα (Γιουρούς Καπισί) οφείλει το όνομά της σε παρακείμενη ομώνυμη εκκλησία που δεν σώζεται σήμερα, ενώ βορειοανατολικά της πύλης προς την παλιά Ηλεκτρική υπήρχε επί οθωμανικής κυριαρχίας ένα περίπτερο κτίσμα και για τούτο όλη η παραθαλάσσια αυτή περιοχή ονομαζόταν Γυαλί κιόσκι (παραθαλάσσιο περίπτερο).

Η συνοικία της Αγίας Τριάδας ήταν κατεξοχήν οθωμανική και ιδιαίτερα επικίνδυνη για τους χριστιανούς που απέφευγαν να περνούν από εκεί.

Στις βόρειες παρυφές της Κιζίλ Τάμπιας, νότια από το λιμανάκι του Δερματά περιορίστηκαν επί Κρητικής Πολιτείας τα οθωμανικά χαμαιτυπεία. Στο Γυαλί κιόσκι, βόρεια της παλιάς Σταφιδικής, υπήρχε ο μαχαλάς του Γκαλαγκά ή Καράβολα που αποτελείτο από πολλά σπιτάκια του ενός ή δύο μικρών δωματίων.

Μέσα στα όρια της συνοικίας υπήρχαν επίσης ανεξάρτητοι πυρήνες – γειτονιές από την περίοδο της ενετικής κυριαρχίας μέχρι τις μέρες μας.

Τα βυρσοδεψεία (ταμπακαριά), που μέχρι το 1902 ήταν όλα οθωμανικά, άρχιζαν από την οδό Κισσάμου ως την οδό Μελισσηνών, την οδό Δαμβέργηδων και σε πολλά άλλα σημεία της Ξύλινης Τάμπιας. Στη συνέχεια πέρασαν σε χέρια Ελλήνων. Το 1914 υπήρχαν περίπου 40 «νταμπάκικα» στην Αγία Τριάδα. Το 1936 μεταφέρθηκαν στη θέση Στόμιο λόγω της αφόρητης και ανυπόφορης κατάστασης και τον κίνδυνο για την υγεία των περίοικων.

Σε όλη την περιοχή γύρω από την πύλη του Αγίου Ανδρέα βρίσκονταν μεγάλα σταφιδεργοστάσια πολλά από τα οποία σώζονται σήμερα ως κτίρια, ενώ τα μεγαλύτερα βρίσκονταν στη σημερινή λεωφόρο Αρχιεπισκόπου Μακαρίου.

Το 1914 ιδρύθηκε το ηλεκτρικό εργοστάσιο, η παλιά Ηλεκτρική (σήμερα Μουσείο Φυσικής ιστορίας) δυτικά του κόλπου Δερματά στο βραχώδες έξαρμα της S. Veneranda του παράκτιου τείχους.

Η συνοικία της Αγίας Τριάδας δεν έπαψε ποτέ να είναι μια συναρπαστική συνοικία, με τα γραφικά λαβυρινθώδη σοκάκια της, τα ταπεινά αλλά ολόλευκα σπιτάκια της με τις ανθισμένες αυλές, τα ταβερνάκια και τους καφενέδες της. Τα κέντρα διασκέδασης Πικ- Νικ και Χανιατζίκ Μαγκατζέ βρίσκονταν στο Μικρό Τσαρσάκι στην πιο πάνω γωνία του φούρνου του Χατζή. Στη γωνία των οδών Σαββαθιανών και Παλμέτη, απέναντι από την είσοδο του καπνοκοπτήριου υπήρχε η ταβέρνα του Αμουτζά με πελατεία τους καπνοκόπτες και εργάτες του καπνοκοπτήριου καθώς και τους άνδρες της έφιππης χωροφυλακής που παρέμεναν στο βορειοδυτικό χώρο του περιβόλου του καπνοκοπτήριου όπου υπήρχαν και στάβλοι για τα ζώα. Ταβέρνες υπήρχαν στο Μικρό Τσαρσάκι και στην οδό Σκρα.

Κρήνες οθωμανικές ήταν «του Μπαρμπούτη η βρύση» απέναντι στη δυτική πόρτα της Αγίας Τριάδας, η μεγάλη βρύση του Χατζαλί πασά στη γωνία Καλοκαιρινού και Σάθα και η κρήνη Ιμπραήμ Πασά στη γωνία των οδών Παλμέτη και Ντεντιδάκηδων.

Στην ανατολική πλευρά της πλατείας της Χανιώπορτας υπήρχε το σεμπίλ του Καλοψούζ Χατζή Ισμαήλ Αγά που χτίστηκε το 1794, πωλήθηκε ως ανταλλάξιμο το 1926 και κατεδαφίστηκε. Στη θέση του βρίσκονται τώρα καταστήματα.

Η διάνοιξη της περιμετρικής λεωφόρου που θα αγκάλιαζε την πόλη ακολουθώντας το ίχνος των εσωτερικών επιχωματώσεων των τειχών που προβλεπόταν από το σχέδιο του 1936 επέβαλε αρκετές επεμβάσεις στην οχύρωση. Στη θέση Γυαλί Κιόσκι, το 1934-36 ανατινάχτηκαν με δυναμίτιδα τα κράσπεδα του τείχους και του πρανούς του μεταξύ της πύλης του Αγίου Ανδρέα και του απέναντι προμαχώνα. Τότε γκρεμίστηκε και η πυλίδα μέρος της οποίας είναι σήμερα ορατό κάτω από τον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα. Το 1937 κατεδαφίστηκαν οι απολήξεις της λιθεπένδυσης του τείχους και οι επάλξεις στο δυτικό παράκτιο τμήμα που είχαν κατασκευαστεί κατά τη διάρκεια του Κρητικού πολέμου και είχαν επισκευαστεί κατά την Τουρκοκρατία.

Το παράκτιο τείχος επιχωματώθηκε σε αρκετά σημεία ενώ στο χερσαίο αφαιρέθηκε μεγάλο μέρος των χωμάτινων πρανών. Στις πρόσφατες εργασίες διαμόρφωσης του κόλπου και της πύλης του Δερματά καθώς και στη διαμόρφωση της παραλιακής στο ύψος του Καράβολα αποκαλύφθηκαν τα τμήματα αυτά του παράκτιου τείχους τα οποία και ξαναμπαζώθηκαν.

Καράβολας

Η γειτονιά αυτή υπήρχε πριν από το 1926, και εκεί εγκαταστάθηκαν πολλοί πρόσφυγες της Μικρασίας. Ονομάστηκε “Καράβολας” από το παρατσούκλι του πρόσφυγα από τα Βουρλά Μανόλη Παύλου, ιδιοκτήτη της ταβέρνας “Καράβολα” που βρισκόταν στον οικισμό, ο οποίος πήρε κλήρο και έζησε σε αυτή τη γειτονιά. Ο Παύλου, έφερε το παρανόμι “Καράβολας”, που σήμαινε ο “γυρευτής χοχλιών”. Ο Εμμανουήλ Παύλου ονόμασε την ταβέρνα, που άνοιξε το 1949 στην περιοχή, με το παρανόμι που του είχαν κολλήσει οι συγχωριανοί του στη Μικρά Ασία. Έτσι, κάθε φορά που κάποιος ήθελε να προσδιορίσει γρήγορα το συγκεκριμένο σημείο της παραλίας του Ηρακλείου, αναφερόταν στην ύπαρξη της ταβέρνας, λέγοντας “στου Καράβολα”, όνομα που καθιερώθηκε για ολόκληρη την περιοχή.

Η κατεδάφιση της γραφικής αυτής γειτονιάς του Ηρακλείου, πραγματοποιήθηκε με την παρουσία του δημάρχου να δίνει πανηγυρικά το σύνθημα της κατεδάφισης. Οι λιγοστοί κάτοικοι του Καράβολα που κατάφεραν να επιστρατεύσουν δυνάμεις και να παραστούν στην κατεδάφιση των σπιτιών τους, φανερά συγκινημένοι και αδύναμοι να συγκρατήσουν τα δάκρυά τους, μιλούσαν για την πιο οδυνηρή εμπειρία της ζωής τους.

Η Αγία Τριάδα αποτελεί και σήμερα υποβαθμισμένη περιοχή που συγκεντρώνει ορισμένες κεντρικές λειτουργίες και εκτεταμένη ζώνη κατοικίας στην οποία στεγάζονται νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος και, πιο πρόσφατα, νοικοκυριά που θεωρούνται ότι ανήκουν στις κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες μεταναστών και προσφύγων. Μεγάλος αριθμός των κατοίκων είναι υπερήλικες συνταξιούχοι.

Ο πολεοδομικός ιστός της συνοικίας έχει ιδιαίτερα ενδιαφέροντα χαρακτήρα, με στενά ακανόνιστα σοκάκια και μικρά πλατώματα που δημιουργούνται από τις ακανόνιστες εισδοχές ή προβολές των κτιρίων αριστερά και δεξιά των σοκακιών. Τα περισσότερα κτήρια της συνοικίας είναι χαμηλά, πετρόκτιστα και πυκνά δομημένα, έχουν χρήση κατοικίας και είναι μονώροφα με αυλές, σε ακανόνιστα και μικρά οικόπεδα εκτός από τις περιμετρικές λεωφόρους που συγκεντρώνουν σημαντικές εμπορικές χρήσεις. Οι κατάφυτες αυλές των παλιών σπιτιών χωρίζονται από το δημόσιο χώρο με μαντρότοιχους ύψους 1-1,5 μ.

Η περιοχή της πύλης και του κόλπου Δερματά καθώς και του Μποδοσάκειου ήταν γνωστή μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ως συνοικία Κουμ Καπί και έτσι αποκαλείται και σήμερα από τους παλιούς Ηρακλειώτες. Ήταν συνοικία μεικτή επί Τουρκοκρατίας με κυρίαρχο το μουσουλμανικό στοιχείο. Ο κόλπος του Δερματά έφτανε μέχρι τα τείχη σε μεγαλύτερο βάθος προς την ξηρά πριν γίνει η επιχωμάτωση για τη διάνοιξη της παραλιακής λεωφόρου. Εδώ ήταν εγκατεστημένα από το 1910 έως το 1928 τα καρνάγια- ναυπηγεία που μεταφέρθηκαν στην παραλία της Τρυπητής και αργότερα στο Τρυπητό Χαράκι. Στο Κουμ Καπί που ήταν όλο αμμουδιά τραβούσαν τα μικρά καΐκια στην ξηρά τις μαούνες, τα ψαροκάικα και άλλα πλεούμενα για καθαρισμό και επισκευές. Πίσω από το Μπαλτά τζαμί (Ναός Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου και μετά την αποχώρηση των Οθωμανών, το Μποδοσάκειο σχολείο), υπήρχε τούρκικος τεκές και στη νοτιοδυτική πλευρά, η ενετική κρήνη Priuli που ονομαζόταν επί τουρκοκρατίας, Γαζί Χουσεΐν Πασά. Κατασκευάστηκε από τον Γενικό Προβλεπτή Antonio Priuli στα 1666. Η κρήνη είναι διακοσμημένη με κίονες και πεσσούς, με κιονόκρανα κορινθιακού τύπου, ενώ η όλη κατασκευή στέφεται με τριγωνικό αέτωμα. Εκατέρωθεν των κιόνων σχηματίζονται κόγχες, που οι μετόπες τους διακοσμούνται με περίτεχνη διακόσμηση. Στο μέσον της κρήνης υπάρχει οθωμανική επιγραφή, στην οποία αναφέρεται το όνομα του πασά Γαζί Χουσεΐν που φρόντισε να φέρει ξανά νερό στην κρήνη το 1789. Είναι επίσης γνωστή με το όνομα “Fontana nuova” καθώς και κρήνη Δελημάρκου.

Νεοκλασική οικία, οδός Γοργολαϊνη

Κουμ Καπί

Καράβολας

Ο κόλπος του Δερματά στις αρχές του 20ου αιώνα

Αεροφωτογραφία της περιοχής του 1941